Bu derleme
"Türkiye’nin Güncel Buzullari ve Geç Kuvaterner Buzul Çökeltileri" adli makaleden yapilmistir
Atilla Çiner H.Ü Jeoloji Müh.Böl."

Türkiye’de az da olsa özellikle Dogu ve Güneydogu Anadolu Bölgelerinde bulunan daimî kar sinirinin üzerindeki daglarda buzullar bulunur.
Genellikle vadi buzulu ve buzyalagi buzulu tipinde olan buzullarin yani sira, Türkiye’nin tek doruk buzulu (buzul sapkasi) Agri Dagi’ndadir ve 10 km2lik alaniyla da ülkedeki en büyük buzuldur.
Türkiye’nin en büyük vadi buzulu ise ülke içindeki buzullarin üçte ikisini bulunduran Güneydogu Toroslardaki 4 km. uzunlugu ve 8 km2 alaniyla Uludoruk Buzulu’dur.
Türkiye’de bulunan buzullarin, 20. yüzyilin basindan beri eriyerek geriledikleri gözlemlenmistir.

Türkiye’deki buzullar ana olarak üç bölümde incelenir:
*Toros Daglari
*Dogu Karadeniz Daglari
*Volkanlar

Dogu Karadeniz Daglari: Bölgenin en yüksek zirvesi Kaçkar(3932m) olup 5 adet buzul bulunmaktadir. Bunun yani sira Verçenik(3710m), Bulut(3562m).Altiparmak(3353m), KARADAG(3331m) ve Karagöl(3107m) daglarinda da çesitli büyüklüklerde buzullar mevcuttur.Bu daglarin güncel daimi kar siniri güney yamaçlarinda 3550m civarinda olup, kuzy yamaçlarinda ise nemli hava dolasimindan dolayi daha asagidadir(3110-3200m). Son Buzul Çagi daimi kar siniri 2600m civarinda hesaplanmistir

AVLIYANA BUZULU LITERATÜR BILGILERI

Harita Ajun KURTER’in makalesinden alinmistir

Daglar:Gavur Dagi
Dag veya zirve ismi: Karadag-Abdal Musa
Zirve yüksekligi(m):3331
Konum(enlem-Boylam):
4022 - 4026 K ; 3902-3907 D
Landsat ID:186-32
Literatür tarihi: 14 Ekim 1980
Buzul ismi: Avliyana
Buzul tipi: Sirk
Alani(km2):0,045
Uzunluk(km):0,15
Güncel daimi kar siniri(m):3000 (2600-2850)
Yersekilleri:Cephe ve tümseksi morenler
Kodu: Mükemmel

BUZUL TIPLERI

Vadi buzulu

Buzul olarak adlandirdigimiz olusumlarin klasik bir biçimidir: Karin üzerine çikan zirvenin hemen altinda besleme havzasi görevi yapan buzyalagi ve bir vadinin tüm genisligini kaplayan ve irmak seklinde uzanan bir buzdili ile akarsuya dönüsen buzul cephesi.
Bir vadi buzulu bir veya daha fazla birikme bölgesinden olusabilir. Komsu buzullarla birleserek akan buz kütlesi daha da büyüyebilir.
Vadi buzullarina örnekler:
* Aladaglar buzulu
* Cilo Buzulu

Yamaç buzulu

Genelde bir dagin yamacinda bulunan küçük buzullardir. Tek bir birikme bölgesinden ve bazen de küçük bir hareket bölgesinden olusur. Bu buzullarda asinma bölgesi ile nadiren karsilasilir. Buzuldan kütle kaybi ya uçunum ile ya da buz bacalarinin (seraklarin) düsmesi ile olur. Buz bacalarinin düstügü yerde buzul olusumlari ortaya çikabilir.

Sonradan olusan buzul

Yamaç buzullarindaki buz bacalarinin düsmesi sonucu ortaya çikan ve çok yer kaplamayan buzul tipleridir. Aslinda bunlar yamaç buzullarinin asinma bölgesi sayilabilir. Vadi buzulu olusturamayacak kadar küçük olan bu buzullarda hem uçunum hem de yüzeyden erime görülebilir.

Buzyalagi (Sirk) buzulu

Bir buzyalaginin tamamini kaplayan ve burada sabit duran buzul biçimidir. Aslinda bir vadi buzulunun birikme bölgesidir. Bir birikme bölgesi, dar bir hareket bölgesi ve asinma bölgesi bulunur.
Buzyalagi buzuluna örnekler:
* Avliyana Buzulu
* Altiparmak.Bulut buzullari

Dagetegi (Piedmont) buzulu

Bir dag sirasinin etegindeki düzlüge ulasan vadi buzulunun bir çesididir. Birikme ve hareket bölgesi klasik yapidadir ancak asinma bölgesi ya parça parça yayilir ya da tek bir buzul parçasi olarak düzlügü kaplar. Buzul parçasinin önünde bir sandur düzlügü olusabilir. Bu düzlükte drumlin (hörgüçlü kaya), esker, kama, kazan, eratik blok ve buzultas gibi buzul olusumlarina rastlanir.

BUZULLARIN OLUSTURDUGU YERSEKILLERI

BUZULTAS (MOREN)
Buzultaslar, buzulun getirip biraktigi ve geri çekildikten sonra yüzeyde kalan tas olusumlaridir. Bu olusumlar genellikle buzul tilinin dogrusal yiginlar halinde toplanmasi seklinde görülür. Buzul tili ince tozumsu bir madde içinde küçüklü büyüklü tas ve kaya parçalarinin bir araya gelmesinden olusur. Buzultaslara verilen moren adi Fransizca kökenlidir ve Alp daglarindaki buzullarin getirdigi tortul kayaçlari adlandirmak için Fransiz dag köylüleri tarafindan kullanilmaya baslanmistir. Buzultaslarin degisik tipleri bulunur ve buzulun olustuklari yere göre adlandirilir:

Uç buzultasi: Buzul cephesinin hemen önünde olusur. Birikme bölgesinden tasinan buza es miktarda buzun eriyerek kayboldugu yerde olusur.
Bitis buzultasi: Buzulun ulastigi en uç noktada tasiyip geri çekilirken biraktigi yigina verilen addir.
Yanal buzultasi: Genellikle dag tipi buzullarin açtiklari vadilerin yan kisimlarinda olusan tortul çökeltilerdir.
Orta buzultasi: Yine dag tipi buzullarda olusan buzultas tipidir. Iki buzul birlesip tek buzul olusturdugunda bunlarin yanal buzultaslari birleserek ortada daha koyu bir bölüm olusturur.
Yer buzultasi: Buzulun altinda bulunan ve buzul geri çekilirken geride biraktigi, arazi üzerinde dalgali yapidaki buzul tili olusumudur

BUZUL VADISI
Buzlanmadan önce dag vadileri suyun asagi dogru asindirmasiyla olusan V sekline sahiptir. Buzlanma sirasinda bu vadiler genisler, derinlesir ve U sekilli buzul vadileri olusur. Derinlesme ve genislemenin yanisira buzul, asinma nedeniyle vadiyi daha pürüzsüz hale getirir. Bu nedenle vadi boyunca uzanan arazi çikintilari yok olur, yerine traslanmis yamaçlar olusur.

Ana buzul hattina baglanan küçük buzul kollari bulunur. Bu küçük buzul kollari yeri asindirirken, ana buzul kadar derine inemezler. Dolayisiyla buzullar geri çekildikten sonra, bu kollarin olusturdugu vadiler buzulun olusturdugu çöküntüden daha yukarida kalir. Bu olusuma asili vadiler denir.

Zimparalama ve parçalanmadan etkilenmis arazinin bazi kisimlarinda çöküntüler suyla dolup paternoster göllerini olusturur. Hristiyanlarin kullandigi tesbih tanelerine benzedikleri ve tesbih gibi, ipe benzeyen ince kanallarla birbirlerine baglandiklari için Latince Babamiz anlamina gelen sözcükten bu adi almislardir.

Buzulun basladigi yerde corrie adi verilen ve sirke benzeyen buzyalaklari bulunur. Kâse seklinde olan buzyalaklarinin üç tarafi dik yamaçlarla kapalidir ancak dördüncü taraf vadiye açilir. Buzyalaklarinda buz birikir. Önceleri dagin yan yüzlerinde düzensiz arazi sekilleri olarak baslayan olusum buzun ilerlemesiyle büyüyerek buzyalagi haline gelir. Buzul eridikten sonra buzyalaklari genelde tarn adi verilen küçük dag göllerine dönüsür.

Bir sirtla birbirinden ayrilan iki buzul varsa, zamanla iki buzyalagi arasindaki bu sirt asinarak aret sekline dönüsür. Bu olusum zamanla dag geçidine dönüsebilir.

Buzullar ayni zamanda yüksek enlemlerde görülen fiyordlarin ve yarlarin olusumuna da neden olur

HÖRGÜÇKAYA
Buzulun yolu üzerinde bulunan bazi kaya olusumlari hörgüçkaya diye bilinen küçük tepecikler seklinde asinir. Buzul asinmasi yoluyla olusan bu tepecikler, uzun yuvarlagimsi, asimetrik ve hörgüç seklinde kaya yataginin sekillenmesiyle olusur. Buzulun geldigi yöne dogru tatli bir egimle inen kayalarin buzulun gittigi yöne dogru olan egimleri ise oldukça diktir. Buzulun geldigi taraftaki yüzey asinirken, diger taraftan kaya parçalari koparilarak buzla beraber tasinir. Bu yüzdeki kaya, suyun etkisi, çatlaklardaki buzlanma ve yapisal stres nedeniyle parçalanir

ARET VE BUZUL BOYNUZU
Keskin kenarlari olan dar sirtlara aret denir. Üç ya da daha fazla aretin birlesmesiyle piramidimsi zirve seklinde ve çok dik kenarlari olan buzul boynuzlari olusur.

Her iki yüzey sekli de ayni süreçten geçerek, buzyalaklarinin parçalanma yoluyla genislemesi ve buzun çalismasi sonucu olusur. Buzul boynuzlari tek bir dagi çevreleyen buzyalaklari yüzünden olusur. Aretler de benzer sekilde olusur ancak buzyalaklari bir daire içinde degil de karsilikli olarak bir sirtin iki yakasinda bulunur. Ayni zamanda iki paralel buzulun birbiriyle çarpismasindan da olusabilir. Bu sekildeki buzul dilleri asinma yoluyla sirtlari kazarak vadi duvarlarini zimparalarlar.
TORTUL ÇÖKELTI KATMANLASMASI
Asinma bölgesinden akan su, buzuldan uzaklara giderken beraberinde ince asinmis çökeltileri de götürür. Akan suyun hizi azaldikça, aski halindeki bu maddeleri tasima yetisi de azalir. Yavas yavas bu maddeler su tarafindan tortu halinde birakilarak alüvyon düzlügü olusturur.

Alüvyon vadilerinde ortaya çikan bir olusum da kazan adi verilen havuzcuklardir. Buzullarin yarattigi çukurlar buzul tillerinde de olusur. Büyük bir parça buz bu tilin içinde sikisip, buzul geri çekildikten sonra eridiginde çökelti içinde delik seklinde olusumlar birakir. Bir kilometre çapinda bir buzulun erimesi için yaklasik 30 yillik bir zaman gerekmektedir.

Bu sekilde olusan çöküntülerin çapi genelde 2 km.yi geçmese de, ABD’nin 10.000 göl ülkesi diye bilinen Minnesota eyaletinde bu sekildeki bazi çöküntüler 10 ila 50 metre derinlige sahip olup 50 km. çapa ulasirlar.